Por Fernanda Arrojo.
Luz Darriba naceu en Montevideo, Uruguai (1954). En 1970 trasládase coa súa familia a Bos Aires, e tócalle alí, no 76, sufrir o golpe e a ditadura militar. En 1990 emigrou a Galicia, a Lugo, onde reside e traballa dende entón.
En Bos Aires estudaches Belas Artes?
Si, e tamén Filosofía e Letras, ao mesmo tempo. Cando os milicos pecharon as facultades de Humanidades, seguín con Belas Artes.
Dixeches algunha vez: “son un artista porque respiro”, a que te refires?
O que quero dicir é que non podo facer outra cousa. Non podo evitar escribir, pintar, debuxar… Fundamentalmente son artista. Boa ou mala non o decido eu, non é o meu tema. Só sei que non podo deixar de selo. Cando fixen temporalmente algún outro traballo, angustieime tanto que tiven que voltar axiña ao meu. Sempre me movín no ámbito da creación: o gravado, a pintura o debuxo as intervencións e instalacións, as performances… E hai unha ducia de anos mergulleime de cheo na literatura.
Cultivas tantas disciplinas, cal é a túa favorita?
Non teño ningunha, é por momentos ou tempadas. Gústame moito a pintura, é moi absorbente, como un amante posesivo. Tés que dedicarlle horas e horas. E prefiro pintar grandes espazos, murais. De momento, non teño onde traballar. A consecuencia da mal chamada «crise de 2008» perdín o meu taller e tres cuartas partes da miña vida material e física. Nestes momentos dúas comisarias están a preparar unha mostra dos meus corenta anos de traballo e aínda non teño un espazo físico onde traballar. A «crise» non reverteu nin para min nin para moitas artistas. Neste país non hai axudas para a arte, como noutros, por exemplo Bélxica, onde vivín tres anos por motivos laborais. Aquí a cultura só interesa cando adquire dimensións tan grandes que acaba absorbendo o artista, pasando a formar parte do sistema que enche os seus petos para que non moleste. Mais a maioría das creadoras están desprotexidas. As veces, despois dunha vida enteira dedicada á arte non temos nin un espazo propio (a peza propia da que falaba Virginia Woolf) onde traballar.
A túa popularidade débese, en parte, ás túas macrointervencións, como xurdiu esta idea?
Sempre estiveron na miña cabeza, non son algo que se me ocorrese de súpeto. As cousas quedan aí, na miña mente durante moito tempo, coma se tomasen forma por si soas e saísen nun momento determinado. Por exemplo, cando estaba en Belas Artes era figurativa, facía «figuración» como todo o mundo, e despois de rematar a escola, sen decatarme, comecei a facer «abstracción» e así seguín durante quince anos. Na Arxentina coñecín a obra de Marta Minujín e o que fixeron Christo e Jeanne-Claude intervindo o edificio do Reichstag e moitas máis cousas. Pareceume unha opción alternativa a de levar a arte ás rúas, que esta fose efémera, participativa, colectiva, e que non pertencese a ninguén. Quixen (quero) facer artefactos que se interpoñan no camiño da xente, que a conviden a reflexionar. Para min o social e o colectivo están indisolubelmente ligados. Cando cheguei a Lugo propuxen varias actuacións para poñer en valor a Muralla e non conseguín nada. Foi cando volvín dunha Bienal de Venecia, en 1999, sen saber que fora proposta para ser declarada patrimonio da humanidade, que presentei CUMULUM. Un proxecto que rodeaba o perímetro do monumento romano con máis de medio millón de libros. Déronme os permisos oportunos (Xunta e Concello), mais non puxeron nin un euro do erario público. A única axuda foi de Cultura do Concello, para que se gravase en Lugo A cidade invisíbel, de RNE (unhas 150.000 pesetas). O Concello (grazas ao querido e lembrado Marcos Cela) deixounos utilizar as vallas para a publicidade e, así, obter algúns ingresos cos que pagar á persoa que facía as tarefas administrativas. SEUR trouxo os libros de balde (de todo o Estado), cedidos polas editoriais e os internos de Monterroso, Bonxe e Teixeiro embolsaron os libros coas bolsas que Caixa-Galicia nos cedeu. Mobilizamos cinco mil voluntarios e en homenaxe a elas e eles puxemos os seus nomes diante da Estación de Autobuses. Mais sen as persoas que ían todos os días (unhas 40, maiormente mulleres) e os internos dos cárceres, non daríamos feito semellante traballo.
Quen che axudou realmente?
Os que realmente me apoiaron foron os meus amigos Xenaro Lamas, Alfredo Bongianni, Gerardo Castedo. E tamén teño que agradecer a colaboración do arquitecto Marcos Parga, que fixo, de xeito altruísta, o deseño arquitectónico. E moitas amigas da alma, que homenaxeamos no seu momento. Nunca se fixera tal cousa, valeunos un récord Guinness, que non ten ningunha importancia no terreo da arte, mais si para a xente que participou. E como me dixeron as autoridades da Unesco (que me invitaron a intervir a súa sede, e a Porta de Alcalá de Madrid), grazas a esta macrointervención, con tanta participación popular, a Muralla foi declarada Patrimonio da Humanidade. Froito deste proxecto da Muralla levei a cabo outro na Maison da Unesco, en París, Libres avec des livres (2000), e Alcalá, unha porta aberta á cultura, en Madrid, co patrocinio da Unesco (2001). A meirande parte dos libros foron reutilizados para fomentar a lectura en América Latina, en programas da propia Unesco.
Xa fixeches outros moitos proxectos deste tipo. Cal destacarías?
Téñolle un especial agarimo a Luva negra, luva branca (2005), na Praza de Santa María de Lugo, que foi portada de El País o 26 de novembro dese ano (foto de Pepe Álvez). Gústame porque as mulleres que participaron, voluntariamente, estaban en proceso de reinserción para deixar de exercer a prostitución. Destaco tamén Sinais, que deu a volta ao mundo. No ano 2006, Micaela Fernández Darriba e mais eu (co apoio da concellaría de igualdade de Lugo) incorporamos a figura feminina aos semáforos da Ronda da Muralla, no Día Internacional da Muller Traballadora. Por iso, a Federación Española de Municipios e Provincias incluíu esta proposta no seu Manual Práctico para a sinalización urbana igualitaria, recomendando a súa aplicación en todo o Estado. O noso desexo era que a figura feminina existise, polo menos, nun semáforo de Lugo, feito que non ocorreu polo momento. Todas estas intervencións levan meses de traballo, implicando voluntariado porque, ademais de non ter cartos para pagarlles aos participantes, o obxectivo destes traballos é a participación colectiva. Ten un sentido completamente diferente.
E como se implica á xente?
Falando con ela. É máis doado que as mulleres se impliquen, que somos conscientes do que nos pasa e nos pasou sempre, do que sufrimos e seguimos a sufrir neste sistema inxusto. Cando están dentro dun proxecto, é incríbel como se implican coa conciencia de que están deixando a súa marca, os seus acenos e modifican así a natureza do propio traballo. Un traballo que xa non pertence a ninguén en concreto, que é o resultado dun proceso; é o traballo de todo un grupo. Como o Patchwork, o tapete de 8 000 metros cadrados que cubriu o Obradoiro, en Compostela. E iso produciuse coa intervención coas luvas na praza de Santa María. Lembro que aquel día chovía e consultamos entre todas como poñer as luvas, até que saíu esa ola que formou un mar, un mar branco e negro. E resultou un fermoso traballo colectivo.
Pola túa militancia feminista, formas parte da Comisión de Igualdade do Consello da Cultura Galega?
Si, do Centro de Documentación en Igualdade e Feminismos, o CDIF, que pertence ao Consello da Cultura Galega, dende hai uns anos. Facemos un traballo de concienciación, sensibilización e visibilización das mulleres, para poñer en valor o seu traballo e facelo pasar á historia. Tamén formo parte de The Feminist Art Projet de New York (TFAP).
En todas as túas obras, sempre hai unha perspectiva de xénero?
Claro, senón non sería eu. Eu son unha muller e non podo renunciar á miña condición de oprimida por selo.
Aínda que a túa traxectoria é principalmente como artista visual, tamén te dedicaches á literatura…
Sempre escribín. Pequenos relatos, poesía, artigos… Mais non me decidín a publicar até hai dez anos. Eu me consideraba, fundamentalmente, unha artista visual. E todo o demais era un acto creativo que consideraba menor.
Mais nun momento horríbel da miña vida, arredor de 2012, decidín publicar eu mesma a miña primeira novela Toda a xente errante. E escribir axudoume porque a arte só se pode facer dende estados onde se cuestiona todo, mesmo o sentido da vida, dende os sentimentos máis fondos.
Na túa última novela O Encaixe de Bruselas, revelas unha historia familiar e persoal atravesada polo exilio forzoso. É autobiográfica?
Si, todos o que facemos o é, dalgún xeito. Aquí conto cousas que me pasaron durante a miña estancia en Bruxelas, e é a miña terceira novela en galego, para o que me estiven formando durante anos e recibín axuda, fronte ás dúbidas, de mestras como Marica Campo, Helena Villar Janeiro (e Edith Longarela). Atópome cómoda na escrita e penso continuar nela, e en todo o demais, mentres poida.
Outras obras, como Xoguetes para nenos cegos (2015), O que o vento non levou (2016). Tamén en Abril, unha novela na que teces, entre Galicia e o Río da Prata, os fíos da memoria, que esixen reparación e esperanza, serven para espertar a memoria?
Non o sei. Se a algunha persoa lle serve, está xustificado o meu tempo e traballo. Na Arxentina, a partir da mobilización popular e da concienciación da sociedade, milleiros de xenocidas foron xulgados e condenados e seguen a ser procesados. E as crianzas da Arxentina aprenden que o 24 de marzo é festivo porque ese día se rompeu a democracia a mans dos militares que decidiron ser propietarios de todo un país e que, para impor o seu proxecto, asasinaron a trinta mil persoas. O que non se coñece está condenado a repetirse. Aquí pasaron cousas terríbeis que se taparon e encubriron, algún día non poderán facelo máis.
Tes a nacionalidade española e es filla da diáspora galega e asturiana, por que dis que “En Europa aprendín a ser estranxeira”?
Xa hai 33 anos que estou en Lugo e aínda me segue dicindo algunha xente: «ti, que es de fóra…». Así que non importa canto tempo leve aquí nin as cousas que fixese, aínda hai quen me considera de fóra (será polo acento). Fanme sentir estranxeiras.
Recibiches varios recoñecementos nas artes e na literatura, entre eles o Primeiro Premio do XIV Certame de Relatos Curto Ánxel Fole (2012), e polo relato Monstros, o Primeiro Premio do I Certame de Relatos en Igualdade, en 2014. E en 2018, o Premio das Artes da Cultura Galega.
Tiven bastante recoñecemento dende moi nova. Teño, entre moitos outros o Gran Premio do Fondo Nacional das Artes, na Arxentina (1983) e o Premio a estranxeiros (lembremos que eu son uruguaia, o de estranxeira me persegue) no Salón Nacional de Arxentina, en 1986. Hai bastante literatura sobre o meu traballo en varias universidades latinoamericanas.
Que é o que te vincula con Lugo?
A familia do meu pai. O meu avó era de Ombreiro, a miña avoa da Ramallosa, Pontevedra. Emigraron ao Uruguai onde se coñeceron e alí naceu meu pai. Logo retornaron cando el tiña dous anos. Despois do golpe de Estado do 36, meu pai e miña nai se embarcaron clandestinos nun barco inglés, rumbo ao Uruguai. Cando a situación na Arxentina foi insostíbel decidín ir a Suecia, onde tiña compañeiros exiliados, finalmente vin para Galicia, concretamente a Vigo onde coñecín a Laxeiro. As circunstancias familiares e a tranquilidade de Lugo para criar unhas nenas pre adolescentes, fíxome decidir por Lugo.
